ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 1، فروردین 1400 ، شماره پی در پی 59

تحلیل سطح فکری مثنوی با بررسی چند نکته اجتماعی در آن

صفحه (83 - 101)
ایمان آقاملاپور (نویسنده مسئول)، علی‌محمد مؤذنی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1399

چکیده

زمینه و هدف: غنای ادبیات فارسی زمینۀ مطالعۀ نظام، قوانین و ارزشهای فرهنگی و اجتماعی دوران گذشته را فراهم میسازد و آثار ادبی بازتاب‌دهندۀ ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی و مبین ارزشها و پایگاههای اجتماعی زمانۀ خویش هستند. یکی از جدیترین عرصه هایی که مسائل اجتماعی و فرهنگی را در خود منعکس کرده، ادبیات عرفانی است. در واقع عرفا همواره دیدگاههای خود را نسبت‌به مسائل جامعۀ پیرامون، با چاشنی عرفان و تصوف درآمیخته اند و در راستای اصلاح رابطۀ مخلوق با خالق و عابد با معبود، کوشیده اند روابط اجتماعی و اخلاقی را نیز بهبود بخشند و با آشنا ساختن انسان به اصل الهی خویش، از ناهنجاریهای اجتماع بکاهند. در این پژوهش با شیوۀ توصیفی – تحلیلی، مثنوی معنوی، بعنوان مهمترین اثر در حوزۀ ادبیات عرفانی فارسی، از منظر پرداخت به مسائل اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی کوشیده است سبک فکری مولانا را در رابطه با مؤلفه ها و مسائل اجتماعی در مثنوی معنوی بازشناسی نماید. گردآوری داده ها در این پژوهش ازطریق فعالیت کتابخانه ای صورت گرفته و بخشی از محتوای مقاله محصول تأملات شخصی نویسنده است.

یافته ها: مولانا اکثر انتقادات اجتماعی خود را در قالب تمثیل و داستانهای هزل یا طنزآمیز ارائه کرده است. او احتمالاً با توجه به گستردگی طیف مخاطبان خود، و همچنین خارج کردن تعلیمات خود از حالت خشک و مدرسی، این رویکرد را از خود نشان داده است. البته اجتناب از انتقاد صریح بدلیل شرایط سیاسی را نیز میتوان به این دلایل افزود.

نتیجه گیری: مولانا معمولاً در لایه های پنهان تمثیل دیدگاه خود را نسبت‌به جامعۀ نابسامان اعلام نموده و موضع خود را درقبال مسائل گوناگونی همچون ظلم، بی‌عدالتی، بددینی، تعصب، فقر، ثروت‌اندوزی، جاه طلبی، دزدی، رشوه گیری، انحرافات جنسی، بیکاری و تن‌پروری، و انحرافات صوفیه و فقها اعلام کرده است.

کلمات کلیدی
مثنوی معنوی , مولانا , انتقاد , اجتماع , اخلاق

• «تعامل مولانا جلال‌الدین بلخی با نهادهای سیاسی قدرت در قونیه»، فتوحی، محمود. (1392). فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، سال 21، شمارۀ 74، صص 49-68.
• «سنایی، انسانی تراژیک» عباسی، حبیب‌الله. (1385). مجموعه مقالات شوریده‌ای در غزنه، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و محمود فتوحی، تهران: سخن.
• المفردات فی غرایب القرآن، راغب اصفهانی، حسین‌بن محمّد. (1412). به تحقیق صفوان عدنان داوود، دمشق - بیروت: دار العلم - الدّار الشّامیه.
• آیرونی، موکه، داگلاس کالین. (1389). ترجمۀ حسن افشار، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.
• پله پله تا ملاقات خدا، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1372). چاپ پنجم، تهران: علمی.
• دایره‌المعارف فارسی. مصاحب، غلامحسین. (1345). جلد دوم، تهران: فرانکلین.
• شرح الاسماء الحسنی، سبزواری، ملاهادی. (1391). قم: نوید اسلام. شرح جامع مثنوی، زمانی، کریم. (1385). جلد1-6، چاپ نهم، تهران: اطلاعات.
• طلیعۀ تجدد در شعر فارسی، کریمی حکاک، احمد. (1384). ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: مروارید.
• فیه مافیه، مولانا، جلال الدین محمد بلخی. (1389). تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• کلیات دیوان شمس تبریزی، مولانا، جلال الدین محمد بلخی. (1386). با مقدمۀ بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ سوم، تهران: میلاد.
• منطق گفت وگویی، تودوروف، تزوتان. (1377). ترجمۀ داریوش کریمی، تهران: نشر مرکز.